گياهان شفابخش در طب سنتي

گياهان شفابخش در طب سنتي
مباحث وابسته به گياهان دارويي و داروهاي گياهي از بحث انگيزترين و پرجاذبه ترين موضوعات مربوط به علوم پزشکي در دهه هاي اخير بوده است. گستره ی عقايد در اين زمينه هر فرد جوينده اي را دچار شگفتي مي کند.

در سويي افرادي وجود دارند که درمان هر بيماري را در داروهاي گياهي يافته و با اين استدلال که اين داروها منشا “طبيعي” داشته، لذا با بدن “طبيعي” انسان هم خواني دارند از مصرف هيچ گياهي دريغ نمي کنند و در طرف ديگر افرادي بر اين باور هستند که گياهان فاقد اثرند و استدلال آنها فقدان اطلاعات مستند علمي در زمينه ی کاربرد اين داروها يا ممتنع بودن اثربخشي يک گياه در بيماري هاي مختلف و يا فقدان اطلاعات دارويي گياهي در کتب مورد استفاده پزشکان مي باشد. با اين حال اين امر مسلم وجود دارد که پزشکان و حرف وابسته پزشکي بايد اطلاعاتي جامع در زمينه داروهاي گياهي و گياهان دارويي داشته باشند، چرا که حتي اگر خود آنها مايل به تجويز اين داروها نباشند، بسياري از بيماران آنها نه تنها به مصرف اين داروها تمايل دارند، بلکه در بسياري از موارد خود درماني با گياهاني دارويي، دانسته يا ندانسته امري رايج است.
فرد بيماري که به طور مرتب گياه دارويي “سير” را مصرف مي کند و تحت درمان با ضد انعقادهاست در خطر کاهش شديد سرعت انعقاد قرار دارد و يا در مصرف کنندگان “سنبل الطيب” خطر بروز عوارض بنزوديازپين ها مي تواند شديتر باشد. در بيماران مصرف کننده عصاره ی شيرين بيان نيز علاوه بر افزايش فشار خون، فقدان تأثيرگذاري هاي داروهاي ضد فشار خون مشاهده مي گردد. بنابراين پزشک بايد به خوبي از آنچه که بيمار مصرف مي کند و حتي گاهي به عنوان “دارو” هم مصرف نگرديده و جزو رژيم غذابي وي محسوب مي شود و همچنين از آثار و عوارض آن آگاه بود و بيمار خود را براي درمان بهتر راهنمايي نمايد.
سابقه ی تاريخي و جايگاه امروزي

شايد مصرف گياهان داريي به قدمت حضور انسان بر روي کره ي خاک باشد. تقريباً در تمام اقوام و قبايل، انسانها از گياهاني که در طبيعت اطراف آنها مي روييده، بهره مي گرفته اند. سابقه ي طولاني مصرف افدرا در چين، استفاده از گياهان معطر در مصر و استفاده از برگ بو در روم باستان همه گواه اين مدعاست. قديمي ترين فارماکوپه ي دارويي گياهي به نام “ماتريکا مديکا” توسط “ديوسکوريدس” پزشک شهير يوناني تدوين شد و ساير پزشکان در ادامه ي راه او مبناي درمان بيماري را استفاده از گياهان دارويي قرار دادند.
در اين ميان نقش بارز پزشکان ايراني و اسلامي در حفظ و ارتقاي اين مهم غير قابل انکار و بسيار برجسته است که سرآمد اين بزرگان رازي و ابوعلي سينا بودند. بخش عمده ي کتاب قانون ابن سينا که مجموعه اي از برنامه ي آموزش پزشکي است به کاربرد گياهان در درمان بيماري ها (به صورت منفرده يا مرکبه) اختصاص دارد.
پس از رنسانس و ايجاد پزشکي با “ارتودوکس” نوآوري به حدي رسيد که برخي را بر اين اعتقاد رساند که همه ي داشته ها گزاف هستند و بي مهري به منابع ارزشمند علمي گذشته آغاز گرديد. اما پيشرفت هاي غيرقابل انکار پزشکي که اساس آن را جزيي نگري تشکيل مي داد، نتوانست پاسخ همه ي مشکلات را در تمامي عرصه ها بدهد. در حالي که مباني گذشته هنوز قابليت پاسخگويي خود به بسياري از چالش ها را حفظ کرده بود. پزشکي خود را نيازمند بازنگري مي دانست و انديشه ي پزشکي جامع نگر و توجه به انسان چند بعدي زمينه ي مناسب ديگري بود تا برخي از دست مايه هاي گذشته تقويت گردد. پزشکي سنتي اروپايي، يوناني، اسلامي- ايراني، هندي، چيني و حتي هوميوپاتي در اين بستر رشد نمودند تا جايي که امروزه بر اساس آخرين يافته هاي آماري، بيش از هشتاد درصد مردم ايالات متحده به نحوي از داروهاي گياهي استفاده مي نمايند. ساليانه ميلياردها دلار در تجارت و فروش اين داروها مصرف مي گردد که نيمي از آن به اروپا اختصاص دارد. در کشور ما نيز با توجه به پيشينه ي قوي و سابقه ی ديرين، علاوه بر وجود هزاران واحد عطاري، بيش از ده کارخانه ي بزرگ داروسازي مشغول تهيه و توليد داروهاي گياهي بوده به نحوي که تاکنون بيش از يکصد شکل دارويي رسمي به بازار دارويي کشور عرضه شده است.
با اين حال يک سوال همچنان باقي است، اين داروها چه قدر اثربخشي دارند و تا چه حدي از کيفيت و ايمني برخوردارند؟!
“پزشکي گياهي”، “گياه درماني”، “درمان با گياه”، “فيتوتراپي” و در کشور ما “طب سنتي” واژه هايي هستند که هدف آن القاي استفاده از گياهاني دارويي در درمان بيماري است. البته شايد پس از کاربرد برخي از اين لغات، حداقل در ذهن برخي از افراد، عطاري ها و عطاران با انباني از اسرار و داروهاي اعجازآميز با آثاري عجيب تصوير گردند، اما هدف اين گفتار قضاوت در مورد اين شيوه مرسوم و يا کارآيي طب سنتي و مباني آن نيست. بررسي طب سنتي و جايگاه و مباني آن فراتر از اين مقوله است و در اينجا ارايه تصوري صحيح از نقش و موارد استفاده از گياهاني دارويي و داروهاي گياهي در طب رسمي به عنوان يک درمان مکمل مدنظر مي باشد.
گياهان توليدکننده ي مواد طبيعي بي شماري هستند که بخشي از اين مواد داراي آثار فارماکولوژيک بوده و برخي از اين آثار فارماکولوژيک سودمند مي باشند. بنابراين گياهان دارويي آن دسته از گياهاني مي باشند که با توليد “مواد مؤثره” ايجاد کننده ی آثر فارماکولوژيک مطلوب براي درمان بيماري يا بهبود علايم آن هستند. بديهي است بسياري از مواد توليد شده، آثار فارماکولوژيک ناخواسته اي نيز بر جاي مي گذارند. قتل سقراط با شوکران يک واقعه ي تاريخي فراموش نشدني است!
مواد مؤثره مورد نظر و مطلوب به دو صورت قابل استفاده هستند. راه اول استخراج و جداسازي مواد مذکور از گياه است که نمونه ي آن وين کريستين، وين بلاستين، مورفين، آتروپين، ديگوکسين، تاکسول مي باشند.
استفاده از گياه به صورت خام، دم کرده، جوشانده، عرقيات، قطره، قرص، کپسول و غيره که در حال حاضر موارد زيادي از آن در کشور مصرف مي شود راه دوم مصرف داروهاي گياهي است.
امروزه تمايل بر آن است که مباحث مربوط به داروهاي دسته ي اول را در فارماکولوژي مدرن ذکر نموده و آنها را جزيي از “پزشکي مرسوم” قلمداد نمايند ولي در گياه درمان توجه عمده به استفاده از اندام هاي مختلف گياهي در درمان بيماري ها معطوف گردد.
لازم به ذکر است که از ترکيبات شيميايي گياهان در دو عرصه ي ديگر نيز استفاده مي شود. نخست به عنوان الگو براي تهيه و توليد ترکيبات شيميايي جديد که نمونه ي آن الگوگيري از ترکيبات گياه Ammi visniga در سنتز کرومولين مي باشد و دوم استفاده از اين ترکيبات به عنوان پيشتاز ترکيبات شيميايي مورد نظر مانند استفاده از استروييدهاي گياه ديوسکورآ براي سنتز پروژسترون و کورتيکوستروييدها.
آثار و مکانيسم گياهان دارويي

آيا گياهان دارويي اثر درماني دارند؟ اگر جواب بلي است دامنه ي اين اثربخشي چقدر است؟ با تأمل در آنچه پيشتر اشاره گرديد، مشخص مي گردد که گياهان به علت داشتن ترکيبات مختلف، مي توانند آثار فارماکولوژيک متفاوت داشته باشند، اما نکته ي قابل توجه آن است که در بسياري از موارد نمي توان آثار فارماکولوژيک يک گياه را به یک ترکيب خاص نسبت داد و از طرفي مکانيسم عمل بسياري از مواد مؤثره نيز ناشناخته باقي مانده است. اما اين همه، عاملي در ردّ آنچه در کارآزمايي هاي باليني متعدد مشاهده مي گردد، نخواهد بود. در عين حال در مورد بسياري از گياهان پژوهش هاي وسيع توانسته است، زواياي مختلف عملکرد ترکيبات مؤثره گياهي را حتي در ابعاد مولکولي بخوبي روشن سازد.
امروزه به درستي مشخص شده است که بيسابولول (ماده ي موجود در اسانس فرار گياه بابونه (Matricaria chamomilla)، التهاب ايجاد شده توسط کاراژينان و سایر مواد التهاب زا در حيوانات آزمايشگاهي را مهار مي نمايد و يا آپي ژنين، لوتئولين و کوئرستين (فلاونوييدهاي بابونه) با مهار سنتز برخي از پروستاگلاندين ها مسوؤل اثر ضد التهابي بابونه مي باشند. آلي سين موجود در گياه سير (Allium sativum) با مهار گروه هاي سولفيدريل در آنزيمهاي اصلي برخي ميکروارگانيسم ها باعث اعمال اثر ضد ميکروبي سير مي گردد، اما هنوز مشخص نيست که کدام ترکيب در اکيناسه (Echinacea purpurea) مي تواند سبب افزايش قدرت دفاعي بدن و ايجاد پاسخ ايمني مطلوب گردد. اين در حالي است که مطالعات متعدد باليني اين ویژگي اکيناسه را بوضوح نشان مي دهد.
با اين توضيحات و ادعاهاي موجود، اثرات درماني گياهان را مي توان به چند دسته تقسيم نمود:
الف-گياهاني که به خوبي مورد مطالعه قرار گرفته اند. مواد مؤثره ي آنها شناخته شده و حتي مکانيسم عمل اين مواد درInvivo, Invitro و بالين مورد مطالعه و تأييد قرار گرفته است. از نمونه ی اين دسته گياهان مي توان گياهان بابونه و هميشه بهار ( Calendula officinalis) را نام برد که در درمان بيماري هاي اسپاسمي و التهابي دستگاه گوارش، التهابات دهان و حلق، پوست و مخاط و بهبود زخم مورد استفاده قرار مي گيرد.
ب- گياهاني که اثرات درماني شناخته شده اي دارند و مطالعات آزمايشگاهي و باليني اثر آنها را نشان داده، اما اثرات آنها به گروهي از ترکيبات (و نه يک ماده ي خالص) استناد مي يابد و یا اصولاً ماده ي شناخته شده اي را نمي توان عامل بروز اثر يا اثرات فارماکولوژيک آنها دانست. بسياري از گياهان دارويي در آن دسته قرار دارند. مصرف اکيناسه در سرماخوردگي و نيز به عنوان يک تقويت کننده ی سيستم ايمني بدن و يا مصرف گياه خارمريم (Silybum Marianum) در بيماري هاي التهابي و مزمن کبدي مانند سيروز کبدي و هپاتيت از اين جمله است.
ج- گياهاني که مطالعات باليني خاصي بر آنها صورت نپذيرفته ولي به علت سابقه ي مصرف طولاني در برخي از بيماري ها مورد استفاده قرار مي گيرند. استفاده از گل گاو زبان Echium amoenum در درمان سرماخوردگي و به عنوان آرام بخش از آن جمله است.
د- گياهاني که با آن که اطلاعات مستدلي راجع به آنها وجود ندارد، اما ادعاهاي فراواني در مورد آنها صورت مي پذيرد. برخي از اين گياهان حاوي مواد سمي و خطرناک نيز مي باشند. نام تعدادي از گياهان دارويي و بسياري از داروهاي گياهي چيني را مي توان در اين گروه ذکر نمود.
براي تصميم گيري در زمينه اثربخشي داروهاي گياهي توجه به چند نکته ضروري است.
به علت وجود در ترکيبات مختلف در گياهان قاعدتاً گستره ي وسيعي از آثار فارماکولوژيک نيز قابل مشاهده است. يک نمونه ي شاخص در اين زمينه، گياه سير به عنوان دارويي با اثرات کاهنده کلسترول و تري گليسيريد خون، فيبرينولیتيک، مهارکننده ي فعاليت پلاکتي، کاهنده ي فشار خون، ضد ميکروبي و … مي باشد.
به علت غلظت کم بيشتر ترکيبات در گياهان، از اغلب آنها شديد و فوري انتظار نمي رود و معمولاً آثار آنها به صورت بطئي بروز مي نمايد. به عنوان مثال اثرات ضد افسردگي گياه گل راعي (Hypericum perforatum) حداقل پس از يک ماه بروز مي کند.
در بسياري از اوقات به علت تشابه اسمي گياهان و تفاوت ماهيتي آنها از نظر گياه شناسي آثار مورد نظر مشاهده نشده و يا در حد مورد انتظار نمي باشد. نمونه ي آن گياهان متعددي است که با عنوان بابونه در بازار دارويي عرضه مي گردد. بنابراين توجه به شناسايي سيستماتيک و دقيق گياه امري ضروري است. اين شناسايي علمي در “نام علمي” گياه بروز مي يابد. توجه به نام علمي که از سه بخش نام جنس، گونه و مؤلف تشکيل شده و به صورت ايتاليک نوشته مي شود مي تواند از بروز بسياري از سوء تعبيرها جلوگيري نمايد.
فرآورده هاي موجود در بازار دارويي که حتي از يک گونه ي خاص گياه هم تهيه مي شود، ممکن است به علت تفاوت در منطقه گشت، شرايط کشت و برداشت و نحوه ي استخراج و عصاره گيري کيفيت متفاوتي داشته باشند. بنابراين توجه به کيفيت فرآورده و دقت در شناسايي توليدکنندگان معتبر از اهميت خاصي برخوردار است.
اين داروها مانند هر داروي ديگر (و شايد به نحو بارزتر به علت اعتقادات مردمي) داراي آثار دارونمايي(1) مي باشند ولي اين امر مانعي بر سر راه مصرف آنها تلقي نمي گردد، چرا که اثر دارونمايي نيز اثري مطلوب و فارماکولوژيک در راستاي بهبود بيماري است و همچنين بسياري از داروهاي شيميايي (از جمله آتنولول، سايمتدين و …) داراي اثرات مشخص دارونمايي حتي تا بيش از 60 درصد مي باشند.
عوارض جانبي و تداخلات دارويي

برخي از مردم بر اين باورند که طبيعی بودن گياهان مجوزي براي مصرف بي چون و چراي آنهاست. شايد آنها توجه نکرده اند که مهلک ترين مواد منشاء طبيعي دارند يا شايد هم فراموش کرده اند که گياهان، داراي مقادير متنابهي از مواد شيميايي هستند که قادرند آثار فارماکولوژيک نامطلوبي را ايجاد کنند. به هر ترتيب، داروهاي گياهي نيز مانند ساير داروها ولي به مراتب کمتر از آنها مي توانند ايجاد کننده ی عوارض ناخواسته اي باشند. به دليل تنوع ترکيبات در گياه از طرفی و غلظت کم اين ترکيبات از سوي ديگر اين آثار در اغلب موارد، به صورت حاد بروز ننموده و شايد همين امر باعث چنان تصور غلطي گرديده است. در هر حال در مصرف داروهاي گياهي بايد به بروز عوارض حانبي و تداخلات احتمالي توجه نموده و از مصرف خودسرانه يا بيش از حد اين فرآورده ها خودداري کرد. عوارض جانبي ناشي از مصرف برخي از گياهان دارويي در جدول شماره 1 آورده شده است. علاوه بر اين بسياري از فرآورده هاي گياهي با داروهاي شيميايي تداخل داشته و يا مصرف توأم آنها با يکديگر منع گرديده است که برخي از اين تداخل ها در جدول شماره 2 ذکر شده است.
غذاي روزمره بسياري از مردم حاوي مقادير متنابهي سبزيجات، ميوه و غلات است. مصرف توأم برخي از غذاهاي فوق با داروها بعضاً منجر به تداخلات دارويي مي گردد. يکي از اين موارد گريپ فروت است که ترکيبات فلاونوييدي مهمترين اجزاي متشکله ي آن هستند. مصرف گريپ فروت به همراه تعدادي از داروها منجر به افزايش غلظت آن داروها در خون شده که اين عمل بطور عمده علت کاهش فعاليت آنزيم P450 3A415 در ديواره ي روده مي باشد. نحوه ي عمل به اين ترتيب است که کاهش در متابوليسم عبور اول کبدي باعث افزايش فراهمي زيستي و غلظت پلاسمايي سوبستراي اين آنزيم مي شود. اثرات اين ميوه بيشتر بر روي داروهايي ديده مي شود که عبور اول کبدي بالايي دارند و در بيشتر موارد از نظر باليني مهم است. اين تداخل خصوصاً در مورد نيفدپيپن، وراپاميل، سيکلوسپورين، ميدازولام، تريازولام و ترفنادين قابل توجه بوده و منجر به افزايش پيک غلظت پلاسمايي آنها مي شود.
منابع گياه درماني

يکي از معضلات ترويج و تشويق استفاده از گياهان دارويي، فقدان ارائه آموزشهاي رسمي، اصولي و علمي مباني گياه درماني در دانشکده هاي پزشکي از طرفي و کمبود منابع معتبر و در دسترس از سوي ديگر مي باشد. گاهي ديده مي شود برخي بر اين تصورند که با باز کردن برخي از کتب در دسترس مي توان مستقيماً با استفاده از گياهان دارويي به درمان بيماري ها اقدام نمود. شايد اين افراد به تغیير دسته بندي و تعاريف و اسامي بسياري از بيماري ها و نيز تفاوت ها و تغييرات احتمالي در نام گياهان (استفاده از يک نام براي دو گياه در زمانهاي گذشته و حال) و ابزارهاي جديد براي بازآزمايي دستاوردهاي کهن بي توجهند.
بررسي بيطرفانه و نگاه عالمانه به کتب دانشمندان گذشته به ما مي آموزد که نمي توان همه ی آنچه ذکر شده است را به تمامي پذيرفت و شناسايي سره از ناسره در يد قدرت کارشناسان و متخصصين اين رشته است.
منبع :راسخون